Matka jest postacią towarzyszącą nam od samego początku – podobnie jest w przypadku kultury i sztuki. Niektóre z przypisywanych jej archetypicznych cech pozostają niezmienne, inne – twórcy zaczęli zauważać i podkreślać dopiero niedawno. Obraz matki jest bowiem zależny nie tylko od aktualnego momentu historycznego, ale także panujących nastrojów społecznych.
Transkrypcja podcastu do pobrania pod tekstem poniżej.
Opowieść o archetypach matki warto zacząć od tego pierwszego: pramatki, zarysowanej zarówno w mitologii (Gaja) jak i w Biblii (Ewa) czyli tej, która daje życie. W Polsce, m.in ze względu na historyczne doświadczenia wojen i rozbiorów, matka utożsamiana była z ojczyzną, którą się kocha, broni i o którą się walczy. W 1830 r. za sprawą wiersza Adama Mickiewicza „Do matki Polki” powstał społeczny mit Matki Polki. To kobiety, które są oddane rodzinie i swoim dzieciom, skłonne do największych poświęceń, takich jak wieloletnia tęsknota, cierpienie w samotności czy dopuszczenie możliwości, że dziecko może oddać życie za ojczyznę.
Matki skupiające się na swoich potrzebach, pojawiają się w polskiej kulturze o wiele rzadziej. Można tu wspomnieć „Cudzoziemkę” Marii Kuncewiczowej czy „Granicę” Zofii Nałkowskiej. Portret antymatki w „Ferdydurke” zarysował Witold Gombrowicz. Więcej o autorze „Ferdydurke” można dowiedzieć się odwiedzając poświęcone mu muzeum we Wsoli.
Kultura PRL dodała do portretu matki kolejne cechy: zaradność i umiejętność lawirowania w naznaczonej ograniczeniami komunistycznej rzeczywistości. Takie są właśnie matki z flagowych seriali tego okresu, czyli „Wojna domowa” czy „Czterdziestolatek”. Magda, żona inżyniera Karwowskiego, w subtelny sposób kieruje życiem całego domu, otaczając rodzinę opieką i troską. Twórcy zwracali także uwagę na zmianę, jaką w życiu kobiety oznacza urodzenie dziecka. W sposób dobitny pokazuje to Ryszard Bugajski w „Przesłuchaniu”. Bohaterka grana przez Krystynę Jandę, rodząc córeczkę symbolicznie zwycięża nad terroryzującym ją systemem.
Rozmowy z Ryszardem Bugajskim w cyklu „Mistrzowie mówią” można wysłuchać tutaj.
Nasilająca się zmiana zaczęła być widoczna w kinematografii i literaturze XXI wieku. Twórcy zwracają uwagę na trudności, z jakimi borykają się matki. Zamiast gloryfikować siłę i skłonność do poświęceń, zauważają problemy z odnalezieniem się w nowej rzeczywistości, ciążącą na nich presję społecznych oczekiwań czy w końcu zwyczajne zmęczenie. Taki obraz matki odnajdziemy np. w książce Natalii Fiedorczuk „Jak pokochać centra handlowe”.
Więcej o sposobach portretowania matek w polskiej kulturze opowiedziała w Audycjach Kulturalnych dr Małgorzata Bulaszewska, kulturoznawczyni, filmoznawczyni i medioznawczyni z Uniwersytetu SWPS.
Zdjęcie główne: Artur Grottger, cykl „Polonia”, IX, „Na pobojowisku”, fot. domena publiczna
Zdjęcia: NAC / Teatr Polski w Warszawie / producent filmu „Orlęta. Grodno ’39”
Silna, kochająca, cierpiąca – postać matki w polskiej kulturze – transkrypcja podcastu
